छत्तीसगढ़ का भूगोल – Chhattisgarh ka Bhugol
Table of Contents
छत्तीसगढ़ का भूगोल धरातलीय स्वरुप
पहाड़ी क्षेत्र-
- चांगभखार देवगढ़ पहाड़ी- उत्तरी भाग में
- छुरी- उदयपुर पहाड़ियाँ उत्तरी भाग में, मुख्यतः कोरबा जिल में
- मैकल श्रेणी- यह नर्मदा एवं महानदी प्रवाह प्रणाली को विभाजित करती है.
- अबूझमाड़ की पहाड़ियाँ – सर्वाधिक वर्षा वाला क्षेत्र, छत्तीसगढ़ का चेरापूंजी
मैदानी क्षेत्र-
- छत्तीसगढ़ का मैदान – राज्य का हृदय प्रदेश
- बस्तर का मैदान – दक्षिणी सीमांत क्षेत्र में, यह गोदावरी एवं सबरी नदी का मैदान है.
- रिहन्द बेसिन – राज्य के उत्तरी सीमा पर
- कन्हार बेसिन राज्य के उत्तर-पूर्वी सीमा पर
- सरगुजा बेसिन – सरगुजा मुख्य भूमि पर
- हसदो – रामपुरा बेसिन मुख्य नदी हसदो
- कोरबा बेसिन ( छत्तीसगढ़ का भूगोल – Chhattisgarh ka Bhugol )
- रायगढ़ बेसिन
- कोटरी बेसिन- दक्षिण-पश्चिम सीमा पर
पठार क्षेत्र-
- पेण्ड्रा-लोरमी का पठार
- बस्तर का पठार या दण्डकारण्य का पठार
- दुर्ग उच्च भूमि- दल्लीराजहरा की पहाड़ियाँ
- धमतरी- महासमुंद उच्च भूमि
पाट क्षेत्र-
- मैनपाट – छत्तीसगढ़ का शिमला, तिब्बतियों की शरणस्थली
- जारंगपाट सरगुजा के सीतापुर क्षेत्र में
- सामरीपाट बलरामपुर जि., राज्य की सबसे ऊँची चोटी गौरलाटा इसी में है.
- लहसुन पाट बलरामपुर जि.
- जमोरा पाट- बलरामपुर जि.
- जशपुरपाट राज्य का सबसे बड़ा पाट प्रदेश
- पण्डरा पाट जशपुर जि.
छत्तीसगढ़ की ऊंची चोटियां
ऊंची चोटियां-
छत्तीसगढ़ की सबसे ऊंची चोटी | बैलाडीला का नंदिराज |
मैकल श्रेणी की सबसे ऊंची चोटी | बदरगढ़ |
दण्डकारण्य के पठार की सबसे ऊंची चोटी | नंदीराज |
चांगभखार देवगढ़ की पहाड़ी की ऊंची चोटी | देवगढ़ |
छत्तीसगढ़ की प्रमुख ऊंची चोटी एवं जिला-
1 | बैलाडीला नंदीराज | 1244 मी. | दंतेवाड़ा |
2 | गौरलाटा | 1225 मी. | बलरामपुर |
3 | बदरगढ़ | 1176 मी. | कवर्धा |
4 | मैनपाट | 1152 मी. | सरगुजा |
5 | देवगढ़ | 1033 मी. | कोरिया |
6 | धारी डोंगरी | 899 मी. | महासमुन्द |
छत्तीसगढ़ की भूगर्भिक संरचना एवं शैल समूह
1. आर्कियन युग या आद्य महाकल्प
- विस्तार : 50%
- विशेष : छत्तीसगढ़ में सर्वाधिक क्षेत्र में विस्तृत, प्राचीनतम एवं कठोर शैल समूह
2. धारवाड़ शैल समूह
- खनिज : लौह अयस्क
- राज्य में : 3 सीरिज, दुर्ग-बस्तर लौह अयस्क क्षेत्र, चिल्फी घाटी, सोनाखान
3. कड़प्पा क्रम
- विस्तार : 25%-30%
- खनिज : चूना पत्थर, डोलोमाइट( छत्तीसगढ़ का भूगोल – Chhattisgarh ka Bhugol )
- अन्य : इन्हीं चट्टानों से पंखाकार आकृति में छत्तीसगढ़ मैदान का निर्माण
4. विंध्यन शैल समूह
- विस्तार : रायपुर, बालोद, जगदलपुर
- खनिज : चूना पत्थर, बलुआ पत्थर
5. प्रि-कैम्ब्रियन शैल समूह
- विस्तार : दुर्ग, बालोद, राजनांदगांव
- अन्य : ज्वालामुखी उद्भेदन से निर्मित
6. दक्कन ट्रेप एवं लमेटा शैल
- विस्तार : मुख्यत: मैकल श्रेणी का पूर्वी भाग
- खनिज : बाक्साइट
- अन्य : दरारी ज्वालामुखी से निकले बेसाल्ट युक्त लावा से निर्मित, बेसाल्ट केअपरदन से काली मिट्टी का निर्माण हुआ है
7. गोंडवाना शैल समूह
- विस्तार : 17%
- खनिज : कोयला
छत्तीसगढ़ का प्राकृतिक विभाजन
तथ्य | पूर्वी बघेलखण्ड | जशपुर सामरी पाट | छ.ग का मैदान | दंडकारण्य |
क्षेत्रफल | 21863(6.6%) | 6208(4.59%) | 68064(50.34%) | 39060(28.91%) |
संभाग | सरगुजा | सरगुजा | रायपुर + दुर्ग | बस्तर |
अन्य नाम | सरगुजा बेसिन | कन्हार बेसिन | महानदी बेसिन | इन्द्रावती बेसिन |
अक्षांशीय विस्तार | 23’4 से 24’5″N | 22”1 से 23’4″N | 19’4”से 23’7″N. | 17;4”से 20’3” |
देशांतरीय विस्तार | 80’5 से 81″2E | 83’2“से 84’2E | 80,7 से 83’5E | 80;8“ से 82’5″E |
भू-गार्भिक(शैल) | गोंडवाना | दक्कन ट्रेप | कड़प्पा | धारवाड़ / ग्रेनाइट नीस |
ढाल | उत्तर | दक्षिण पूर्व की ओर | पूर्व की ओर | दक्षिण – पश्चिम की ओर |
अपवाह तंत्र | सोन, गंगा | अधिकांशत: महानदी | महानदी | गोदावरी नदी |
खनिज | कोयला | बॉक्साइट | चूना, डोलोमाइट | लोहा, टीन, हीरा |
मिट्टी | लाल पीली | लाल पीली+ लेटेराइट | लाल पीली | लाल दोमट + लाल बलुई |
फसल | मोटे अनाज एवं तिलहन | बागवानी | धान | धान,/कोदो कुटकी मोटा,अनाज |
वनक्षेत्र | 50 प्रतिशत | सबसे कम प्रतिशत | ( छत्तीसगढ़ का भूगोल – Chhattisgarh ka Bhugol ) | |
वनस्पति | उष्णकटिबंधीय(सागौन वन) | उष्ण आर्द्र मानसूनी(मिश्रित वन) | उष्ण आर्द्र मानसूनी(मिश्रित वन) | उष्ण शुष्क पर्णपाती वन आर्द्र पर्णपाती (साल वन) |
जलवायु | उप-महांद्वीपीय | उप-महांद्वीपीय | उप-महाद्वीपीय. | उप-महाद्वीपीय |
ऊँची चोटी | देवगढ़ (1033 मी.) | गौरलाटा (1225मी.) | बदरगढ़ (1176 मी) | बैलाडीला (1210 मी.) |
औसत वर्षा | 125 – 50 सेमी | 172 सेमी. | 125-150 सेमी. | 167 सेमी(प्रतिशत में अबूझमाड़ ) |
तापमान | 35’C लगभग | 32’C लगभग | 32’C लगभग | 35’C लगभग |
जनजाति | उराव,/ कोल | कोरवा/नगेशिया बिरहोर /उराव | सौरा, बिझवार , धनवार | गोंड़, हलबा, माड़िया, मुड़िया,दण्डामी माड़िया |
महानदी बेसिन छत्तीसगढ़ का मैदान | Mahandi Besin Chhattisgarh Ka Maidan
- छत्तीसगढ़ का सबसे बड़ा प्राकृतिक प्रदेश है महानदी बेसिन ।
- महानदी बेसिन को ही छत्तीसगढ़ का ह्रदय स्थल कहते है ।
- महानदी बेसिन में छत्तीसगढ़ की आधी आबादी निवास करती है ।
- महानदी बेसिन छत्तीसगढ़ का सबसे विकसित क्षेत्र है ।( छत्तीसगढ़ का भूगोल – Chhattisgarh ka Bhugol )
शामिल जिले:-
- राजनांदगाव
- दुर्ग
- बेमेतरा
- बालोद
- गरियाबंद
- रायपुर
- बलौदाबाजार
- धमतरी
- कवर्धा
- मुंगेली
- बिलासपुर
- जजंगीर चंपा
- रायगढ़
- महासमुंद
- कोरबा
यानि इसमें लगभग पूरा बिलासपुर , रायपुर , दुर्ग समभंग आता है । नोट :- इन में मोहला और मानपुर तहसील को छोड़कर ।
क्षेत्रफल |
|
निर्माण |
|
ढाल |
|
खनिज |
|
फसल |
|
वन |
|
वर्षा |
|
कम वर्षा |
|
अपवाह तंत्र |
|
जलवायु |
|
गर्म स्थान |
|
जनसँख्या घनत्वा |
|
पर्वत
मैकाल श्रेणी ऊँची चोटी | कवर्धा , राजनांदगाव , मुंगेली । बदरगढ़, ( लीलवानी ) 1176 मी। |
पेंड्रा-लोरमी पर्वत ऊँची चोटी | बिलासपुर , मुंगेली । पलामा चोटी 1080 मी । |
शिशुपाल पर्वत ऊँची चोटी | महासमुंद । धारी डोंगरी 899 मी । |
डोंगरगढ़ पर्वत | ऊंचाई 404 मी । |
दहला पर्वत | ऊंचाई 760 मी । |
लाफागढ़ पर्वत | ऊंचाई 1048 मी । |
सिहावा पर्वत | ऊंचाई 454 मी ।( छत्तीसगढ़ का भूगोल – Chhattisgarh ka Bhugol ) |
इन्हे जरूर पढ़े :- 👉छत्तीसगढ़ में जीवो का संरक्षण 👉छत्तीसगढ़ वन संसाधन 👉जशपुर सामरी पाट प्रदेश 👉सरगुजा बेसिन बघेलखण्ड 👉बस्तर का पठार
बस्तर का पठार Bastar Ka Pathar Dandkaranya Ka Pathar Chhattisgarh
- बस्तर का पत्थर को दंडकारण्य का पत्थर भी कहा जाता है .
- बस्तर को गोंडो की भूमि कहते है ।
- बस्तर को खनिजों का भंडार कहते है ।
शामिल जिला :-
- बीजापुर
- नारायणपुर
- कांकेर
- कोंडागांव
- बस्तर
- दंतेवाड़ा
- सुकमा
- मोहला मानपुर तहसील
क्षेत्रफल |
|
निर्माण |
|
ढाल |
|
खनिज |
|
फसल |
|
वन |
|
वर्षा |
|
अधिक वर्षा |
|
अपवाह तंत्र |
|
जलवायु |
|
गर्म स्थान |
|
जनसँख्या घनत्वा |
|
पर्वत:-
बैलाडीला ऊंचाई |
|
अभुझमार पर्वत |
|
आरी डोंगरी |
|
छोटे डोंगर |
|
मांझी डोंगर |
|
बड़े डोंगर |
|
अल्बका पहाड़ी |
|
इन्हे जरूर पढ़े :- 👉महानदी बेसिन छत्तीसगढ़ का मैदान 👉छत्तीसगढ़ में जीवो का संरक्षण 👉छत्तीसगढ़ वन संसाधन 👉जशपुर सामरी पाट प्रदेश 👉सरगुजा बेसिन बघेलखण्ड
सरगुजा बेसिन बघेलखण्ड Sarguja Besin Purvi Baghelkhand ka Pathar
शामिल जिला :-
- सरगुजा
- सूरजपुर
- बलरामपुर
- कोरिया
क्षेत्रफल |
|
निर्माण |
|
ढाल |
|
खनिज |
|
फसल |
|
वन |
|
वर्षा |
|
अधिक ठण्ड |
|
अपवाह तंत्र |
|
जलवायु |
|
पर्वत
देवगढ़ की पहाड़ी ऊँची चोटी |
|
रामगढ़ की पहाड़ी |
|
छुरिमतीरंगा या उदयपुर की पहाड़ी |
|
चागभखार की पहाड़ी |
|
इन्हे जरूर पढ़े :-
👉बस्तर का पठार 👉महानदी बेसिन छत्तीसगढ़ का मैदान 👉केनापारा तेलईकछार जलाशय 👉छत्तीसगढ़ वन संसाधन 👉जशपुर सामरी पाट प्रदेश
जशपुर सामरी पाट प्रदेश Jashpur Samri Pat Pradesh Chhattisgarh
- सभी प्राकृतिक प्रदेशो में सबसे ऊँचा भाग है ।
- पाट को पुरानी समप्राय भूमि कहते है ।
- क्षेताफल में सबसे बड़ी पाट – जशपुर पाट ।
शामिल जिला :-
- जशपुर
- सरगुजा
- बलरामपुर का पाट प्रदेश
क्षेत्रफल |
|
निर्माण |
|
ढाल |
|
खनिज |
|
फसल |
|
कृषि |
|
वन |
|
वर्षा |
|
अधिक वर्षा |
|
अपवाह तंत्र |
|
जलवायु |
|
पर्वत
सामरी पाट ऊँची चोटी |
|
मैनपाट |
|
पेंड्रा पाट |
|
जारंग पाट |
|
जमीर पाट |
|
नोट :- पूर्व से पश्चिम ->> जमीर पाट , जारंग पाट जशपुर पाट , मैनपाट । दण्डनी ( जशपुर जिला ) ->> जहा दिन मात्रा 4 घंटे की होती है । चवर ढल पर्वत ->> हसदेव , मांड बेसिन क्षेत्र में स्थित है । इन्हे जरूर पढ़े :- 👉सरगुजा बेसिन बघेलखण्ड 👉बस्तर का पठार 👉महानदी बेसिन छत्तीसगढ़ का मैदान 👉केनापारा तेलईकछार जलाशय 👉मैत्री बाग भिलाई छत्तीसगढ़
पूर्वी बघेलखंड का पठार -16.6%
ha ap shi kah rhe hai lekin. 16.16% bhi answer liya ja skta hai
Chhattisgarh ka cherrapunji jab ki cherrapunji to Meghalaya me h 🤭🤭
Aisi bat nhi hai ji.. bas ise aisa hi kha jata hai. ise serious me koi cherapunji nhi kahta hai